Zagłada cmentarzy żydowskich. Część 1.
Zagłada cmentarzy żydowskich. Część 1.
Mniejsze czy też małomiasteczkowe cmentarze żydowskie w Polsce, poza nielicznymi wyjątkami, istnieją właściwie jedynie na starych mapach i archiwalnych fotografiach. Ich wielkie bogactwo przepadło, trwa w formie szczątkowej lub też symbolicznej, np. cmentarze otoczone murem, na których oprócz tablicy pamiątkowej nie występują przedwojenne nagrobki – macewy.
Nie brak cmentarzy, na których do niedawna był tylko jeden nagrobek, jak np. w Boćkach (już nie istnieje) czy Białymstoku (ostatni nagrobek – macewę z okolic parku przy Teatrze Lalek, dawnego cmentarza rabinickiego założonego w połowie XVIII wieku, przeniesiono w 2008 roku na cmentarz w Bogatówce). W Jałówce, Bakałarzewie czy Surażu pozostały nieliczne nagrobki. Po kirkutach w Niemirowie (teren zaorany, który porasta młody las) czy Korycinie nie zostało nic.
Do nielicznych wyjątków należą kirkuty, na których nagrobki są dobrze zachowane, jak w Krynkach, Sieniawie czy Szydłowcu, jednak i z nich ubyły nagrobki najciekawsze i najbardziej efektowne. Faktem jest, iż cmentarze żydowskie znajdowały się wszędzie tam, gdzie mieszkali Żydzi. Nawet w niewielkiej wiosce żydowskich rolników Ogrodniki koło Słonimia czy w osadzie Sztabin istniały cmentarzyki żydowskie, na których znajdowały się rozmaite nagrobki. Przy porównaniu z przedwojennymi mapami obszarów, które cmentarze zajmują obecnie, można zauważyć ich zniknięcie (Białystok – rabinacki) lub dramatyczne zmniejszenie obszaru (Mińsk Mazowiecki, Augustów). Jedynie mury wokół cmentarzy żydowskich w Siemiatyczach, Wiżajnach czy Ciechanowcu opowiadają o ich dawnych rozmiarach, choć na ich obszarze nie zachowały się żadne nagrobki.
Nagrobki żydowskie były masowo niszczone podczas II wojny światowej, a także w czasie późniejszym. Niemcy wykorzystywali nagrobki do budowy dróg, jak choćby z Orli do Bielska Podlaskiego, z Narewki do Guszczewiny, w miasteczku Gródek. Nagrobki z Narola, Lubyczy, Tomaszowa Lubelskiego i Cieszanowa wykorzystywane były do brukowania okolicznych traktów. Do dnia dzisiejszego zachował się niewielki odcinek drogi we wsi Nowodworce pod Białymstokiem (część z nich została wydobyta i przeniesiona na cmentarze w Białymstoku i Wasilkowie), do którego brukowania wykorzystywane były nagrobki. Proceder ten był powszechnie stosowana terenie okupowanej Europy Środkowo-Wschodniej.
Potłuczone nagrobki wykorzystywane były do wykładania chodników, jak choćby w Brańsku czy w Sierpcu. Nagrobki używano do budowania schodów, np. w szkolnym internacie w Siemiatyczach lub do budowania schronów przy Rospudzie. Z terenu kirkutu w Wielkich Oczach stele były wyłamywane za pomocą koni i wykorzystywane do celów budowlanych – na utwardzenie dróg, do budowy schodów czy fundamentów budynków. Nagrobki wykorzystane zostały także przez
Niemców do wybrukowania dziedzińca klasztoru Franciszkanów, zajętego wówczas prze gestapo, w Kazimierzu nad Wisłą. Nagrobki wykorzystano także do wybrukowania dziedzińca renesansowej kamienicy Przybyłów.
Nagrobki z cmentarza w Jasionówce zostały wykorzystane przez niemieckiego amst komisarza do budowy skalniaka i krawężnika przed szkołą. Zalegały tam przez długie lata po wojnie, kilka lat temu zostały przewiezione na żydowski cmentarz przy trasie do Słomianki. W Suwałkach Niemcy wykorzystywali nagrobki do budowy basenu przeciwpożarowego, a w Mszczonowie i Rabce obmurowali nimi koryto rzeki. Nagrobki służyły także do wykładania placów (Łosice), budowano z nich krawężniki, powszechnie wykorzystywano je jako gruz budowlany. Przykładem skrajnym była zbudowana prawie w całości z macew rakarnia w Ciechanowcu. W Krynkach nagrobki wykorzystano do wzniesienia magazynu.
Na temat miejscowości zamieszkiwanych przez ludność żydowską pisał historyk M. Skwara w książce "Pruszkowcy
Żydzi. Sześć dekad zamkniętych zagładą".
Ryc. 1. Nagrobki na cmentarzu rabinackim w Białymstoku, 1915 r. [w]: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Ryc. 2. Nagrobki na cmentarzu „cholerycznym” w Białymstoku, 1915 r. [w]: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Ryc. 3. Nagrobki na cmentarzu w Działoszycach, 1918 r. [w]: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Ryc. 4. Nagrobek z cmentarza w Działoszycach, 1939 r. [w]: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Ryc. 5. Nagrobek z cmentarza w Głownie [w]: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Źródło: Wiśniewski T., 2009. „Nieistniejące mniejsze cmentarne żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy”.
Napisany przez www.nagrobek.org: 2015-05-06
